La migración de menores no acompañados/as en Cataluña (España): evolución y modelos de protección

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.14198/ALTERN.23027

Palabras clave:

menores migrantes no acompañados/as, circuito de atención, intervención, protección a la infancia y adolescencia

Resumen

Introducción. La migración de los menores no acompañados (en adelante, MNA) es un fenómeno global que está presente en diferentes territorios delimitados por fronteras que marcan la separación entre la supuesta riqueza y pobreza. Los factores de riesgo y situaciones de exclusión que viven estos/as menores en nuestros países contradicen los principios establecidos en la Convención de los Derechos de la Infancia (1989). Pese a existir numerosa literatura relativa al tema tratado, no es abundante la dimensión diacrónica. Este texto pretende aproximarse a las transformaciones experimentadas por el fenómeno a lo largo de las dos últimas décadas en Cataluña, presentando la evolución de las llegadas en los últimos años y analizando los cambios en los modelos de acogida desprendidos del sistema de protección y del circuito de atención a la infancia y adolescencia. Metodología: Se realizó una vasta revisión de la literatura nacional e internacional sobre el tema, se recuperaron estudios anteriores y proyectos I+D, datos facilitados por el Estado Español y por Catalunya, además, se llevó a cabo un trabajo de campo cualitativo durante los años de 2015 y 2022, realizado en dos fases. Los instrumentos de recogida de datos fueron la entrevista individual, la entrevista grupal, el grupo de discusión y la entrevista en profundidad no presencial autogestionada online. Tuvimos la participación de adolescentes y jóvenes (menores migrantes no acompañados, en adelante MMNA) y de profesionales y cargos de gestión que trabajan con el colectivo. Los datos obtenidos fueron agrupados en categorías, codificados y analizados mediante el programa Atlas-ti. Resultados. Presentamos la evolución del escenario desde el año 1996 hasta 2022 en Cataluña, identificando las diferentes variables que configuraron el circuito de atención. Se han podido identificar 4 fases del fenómeno: el desconcierto y desajuste del sistema de atención; la estabilización del fenómeno; el declive ligado a la crisis económica y, finalmente, el crecimiento geométrico del fenómeno. Discusión. Estas fases se enmarcan en un contexto legislativo en fricción entre el control de flujos ligado al efecto llamada, por una parte, y el interés superior del menor por otra. Además, se pone en evidencia que la migración de menores no es un tema coyuntural, sino que es estructural. Conclusiones. Generar conocimiento en torno a las fases identificadas permite evitar la repetición de desaciertos y discurrir entorno a modelos de atención que favorezcan la planificación de la acción y con ello la protección y la acogida. Además, se puede establecer un modelo de atención extrapolable a otras zonas que experimentan asimismo el fenómeno.

Financiación

El trabajo ha sido financiado, en la última fase del trabajo de campo (2019-2022), por el Proyecto I+D denominado «Situación actual, circuito de atención, y modelo de intervención social y educativa para la inclusión» (PGC2018-100944-B-I00) de la Convocatoria de Proyectos de I+D+i Excelencia o Generación de conocimiento (2018) del Ministerio de ciencia e Innovación de España.

Citas

Allsopp, J., Chase, E. & Mitchell, M. (2014). The Tactics of Time and Status: Young Peo-ple’s Experiences of Building Futures While Subject to Immigration Control in Britain. Journal of Refugee Studies, 28(2), 163-182. https://doi.org/10.1093/jrs/feu031

Alonso, A. (2008). En terra de ningú. Una aproximació a la prostitució en els projectes mi-gratoris de menors no acompanyades de l’Europa de l’Est a Catalunya (Tesina de Máster). Universitat Autònoma de Barcelona, Barcelona.

Brunet,I., Pastor, I. y Belzunegui, A. (2002). Tècniques d’investigació social. Fonaments epistemològics i metodològics. Barcelona: Pòrtic.

Capdevila, M. (2003). Els menors estrangers indocumentats no acompanyats (MEINA). Bar-celona: Generalitat de Catalunya.

Cemlyn, S.J. & Nye, M. (2012). Asylum seeker young people: Social work value conflicts in negotiating age assessment in the UK. International Social Work, 55(5), 675-688. https://doi-org.sire.ub.edu/10.1177/002087281244763

Comas, M. y Quiroga, V. (2005). Menors que emigren sols del Marroc a Catalunya. Barce-lona: Fundació Jaume Bofill/Mediterrània. Recuperado de https://fundaciobofill.cat/uploads/docs/k/6/x/m/p/t/i/5/l/421.pdf

Departament de Drets Socials (2022). Estratègia catalana per a l'acollida i la inclusió dels infants i joves emigrats sols. Recuperado de https://dretssocials.gencat.cat/ca/ambits_tematics/infancia_i_adolescencia/estrategiacatalanaacollida/

Derluyn, I. (2018). A critical analysis of the creation of separated care structures for unac-companied refugee minors. Children and Youth Services Review, 92, 22-29. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2018.03.047

DGAIA (2010). Informe Estadístic mensual (desembre). Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA). Catalunya.

DGAIA (2012). Informe Estadístic mensual (desembre). Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA) de la Generalitat de Catalunya.

DGAIA (2018). Informe Estadístic mensual (desembre). Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA) de la Generalitat de Catalunya.

DGAIA (2019). Informe Estadístic mensual (desembre). Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA) de la Generalitat de Catalunya.

DGAIA (2020). Informe Estadístic mensual (desembre). Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA) de la Generalitat de Catalunya.

DGAIA (2022). Dades Estadístiques. Infants i joves sols. Informe estadístic mensual. Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència (DGAIA) de la Generalitat de Catalunya. Recuperado de https://dretssocials.gencat.cat/ca/ambits_tematics/infancia_i_adolescencia/estrategiacatalanaacollida/dades/

Domínguez, M. y Coco, A. (2000). Tècniques d’investigació social I. Barcelona: Universitat de Barcelona.

Empez, N. (2014). Centros de menores e instituciones totales: ¿dispositivos de control o de protección? En N. Empez (Coord.), Dejadnos crecer. Menores migrantes bajo tutela institu-cional (pp. 245-286). Barcelona: Virus Editorial. Recuperado de https://www.observatoriodelainfancia.es/oia/esp/documentos_ficha.aspx?id=5121

Epelde, M. (2017). Nuevas estrategias para la integración social de los jóvenes migrantes no acompañados. Revista sobre la Infancia y la Adolescencia, (13), 57-85. https://doi.org/10.4995/reinad.2017.6546

Farrugia, R. & Touzenis, K. (2010). The international protection of unaccompanied and sep-arated migrant and asylum-seeking children in Europe. In J.D. Kanics, D. Senovilla & K. Touzenis (Ed), Migrating Alone: Unaccompanied and Separated Children’s Migration to Europe (pp. 22-56). Paris: UNESCO. Recuperado de https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000190796

Foucault, M. (1988). El sujeto y el poder. Revista Mexicana de Sociología, 50(3), 3-20. Re-cuperado de https://www.jstor.org/stable/3540551

Gimeno, C. (2018). Retos de la acogida residencial a menores que migran solos: hacia un Trabajo Social transnacional. Cuadernos de Trabajo Social, 31(1), 95-108. https://doi.org/10.5209/CUTS.56005

Gimeno-Monterde, Ch. & Gutierrez-Sánchez, J.D. (2019). Fostering unaccompanied migrat-ing minors. A cross-border comparison. Children and Youth Services Review, 99, 36-42. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2019.01.035

Herz, M. & Lalander, P. (2019), An abstract and nameless, but powerful, bystander – ‘unac-companied children’ talking about their social workers in Sweden. Nordic Social Work Re-search, 9(1), 18-28. https://doi.org/10.1080/2156857X.2018.1457558

Hillmann, L. & Dufner, A. (2017). Better off without parents? Legal and ethical questions concerning refugee children in Germany. Journal of Ethnic and Migration Studies, 45(2), 331-34. https://doi.org/10.1080/1369183X.2017.1404268

Howe, D. (2013). Attachment Theory. In M. Davies (Ed.), The Blackwell Companion to So-cial Work. Oxford: John Wiley and Sons.

International Juvenile Justice Observatory (2014). Children on the move, Family Tracing and Needs Assessment. Guidelines for Better Cooperation Between Professionals Dealing with Unaccompanied Foreign Children in Europe. Brussels: International Juvenile Justice Observatory. Recuperado de https://www.oijj.org/sites/default/files/archivospaginas/netforu-report-childrenonthemove.pdf

Jakobsen, M.; Dermott, M.A. & Heir, T. (2014). Prevalence of Psychiatric Disorders Among Unaccompanied Asylum-Seeking Adolescents in Norway. Clinical Practice & Epidemiolo-gy in Mental Health. 10, 53-58. https://doi.org/10.2174%2F1745017901410010053

Jiménez, M. (2004). Análisis de los procesos migratorios transnacionales de los menores de origen marroquí. En IV Congreso de Inmigración de Gerona, 10-13 de noviembre 2004. Gerona: Universidad de Gerona.

Jiménez, M. (2014). «Como si fuera invisible»: niños, niñas y adolescentes que migran de forma autónoma en la trama fronteriza. En N. Empez (Coord.), Dejadnos crecer. Menores migrantes bajo tutela institucional (pp. 69-113). Barcelona: Virus Editorial. Recuperado de https://www.observatoriodelainfancia.es/oia/esp/documentos_ficha.aspx?id=5121

Jiménez, M. (2019). Desapariciones de menores extranjeros no acompañados en España: una primera aproximación a sus significados. Anuario CIDOB de la Inmigración 2019, 168-188. https://doi.org/10.24241/AnuarioCIDOBInmi.2019.168

Jiménez, M. y Montesino, N. (2019). De Madrid a Estocolmo. Movilidades infantiles y adolescentes de niños, niñas y adolescentes marroquíes en Europa. En N. Moraes y H. Romero (eds.), Asilo de refugio en tiempos de guerra contra la inmigración (pp. 208-220). Madrid: Los Libros de la Catarata.

Juliano, D. (2005). Les altres dones. La construcció de l’exclusió social. Els discursos que ens uneixen i ens separen. Barcelona: Generalitat de Catalunya. Recuperado de https://dones.gencat.cat/web/.content/03_ambits/docs/publicacions_quaderns07.pdf

Kanics, J. (2017). The best interest of unaccompanied and separated children: a normative framework based on the Convention on the Rights of the Child. In M. Sedmak, B. Sauer & B. Gornik, B. (Eds.), Unaccompanied Children in European Migration and Asylum Practic-es. In Whose Best Interests? (pp. 37-58). London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315639888-3

Keles, S., Friborg, O., Idsøe, T., Sirin, S. & Oppedal, B. (2018). Resilience and acculturation among unaccompanied refugee minors. International Journal of Behavioral Develop-ment, 42(1), 52–63. https://doi.org/10.1177/0165025416658136

Konrad, M. y Santonja, V. (2003). Sin fin aparente: psicología de las motivaciones y los proyectos migratorios. Informació Psicològica, (82), 49-53. Recuperado de https://www.informaciopsicologica.info/revista/article/view/383

Mai, N. (2010). Marginalized young (male) migrants in the European Union: caught be-tween the desire for autonomy and the priorities of social protection. In J.D. Kanics, D. Senovilla, & K. Touzenis (Ed), Migrating Alone: Unaccompanied and Separated Children’s Migration to Europe (pp. 69-89). Paris: UNESCO. Recuperado de https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000190796

Martín, J.M., Alonso, I. y Treaserras, A. (2016). Aportaciones del paradigma de resiliencia a la acción socioeducativa: el caso del centro de menores extranjeros no acompañados Zaba-loetxe. Pedagogía Social. Revista Interuniversitaria, (28), 157-168. https://doi.org/10.7179/PSRI_2016.28.12

Mikkelsen, J. & Wagner, K. (2013). De förlorade barnen: ett reportage. Stockholm: Natur & Kultur.

Morante, M.L. y Trujillo, M.A. (2014). Migraciones e infancia: a propósito de las niñas. En N. Empez (Coord.), Dejadnos crecer. Menores migrantes bajo tutela institucional, (pp. 167-193). Barcelona: Virus Editorial. Recuperado de https://www.observatoriodelainfancia.es/oia/esp/documentos_ficha.aspx?id=5121

Nelson, D., Price, E. & Zubrzycki, J. (2017). Critical social work with unaccompanied asy-lum-seeking young people: Restoring hope, agency and meaning for the client and worker. International Social Work, 60(3), 601–613. https://doi.org/10.1177/0020872816637663

O’Toole, S.A., Corcoran, P. & Todd, B.K. (2017). Voices rarely heard: Personal construct assessments of Sub-Saharan unaccompanied asylum-seeking and refugee youth in England. Children and Youth Services Review, 81, 293-300. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2017.08.017

Palacín, C. (2017). Modelos teóricos y utilidad práctica. Entre la riqueza productiva y la confusión epistemológica. Una aproximación. En A. Ituarte (coord.), Prácticas del Trabajo Social Clínico (pp. 45-67). Valencia: Nau Llibres.

Prada, F. A., Abadal, J. M., Huesca, J. M. y García, J. (2013). Determinación de la edad ósea en menores extranjeros no acompañados, mediante métodos de imagen. Revista Española de Pediatría, 69(2), 114-119. Recuperado de http://www.seinap.es/wp-content/uploads/Revista-de-Pediatria/2013/REP%2069-2.pdf#page=51

Quiroga, V. (2003). Els petits "Harraga" menors immigrants irregulars no acompanyats d'origen marroquí a Catalunya (Tesis doctoral). Universitat Rovira i Virgili, Tarragona, España. Recuperado de http://hdl.handle.net/10803/8417

Quiroga, V. y Chagas, E. (coords.). (2021). Empuje y audacia. Migración transfronteriza de adolescentes y jóvenes no acompañados/as. Madrid: Siglo XXI.

Quiroga, V. y Sòria, M. (2010). Los y las menores migrantes no acompañados/das en Espa-ña: entre la indiferencia y la invisibilidad. Educació social. Revista d’intervenció socioedu-cativa, (45), 13-35. Recuperado de https://www.raco.cat/index.php/EducacioSocial/article/view/208579

Quiroga, V., Alonso A. y Sòria, M. (2009). Somnis de Butxaca. Nois i noies menores mi-grants no acompanyats a Catalunya. Barcelona. Fundació Jaume Bofill. Recuperado de https://fundaciobofill.cat/publicacions/somnis-de-butxaca

Quiroga, V., Alonso A. y Sòria, M. (2010). Sueños de bolsillo. Menores Migrantes No Acompañados en España. Madrid. UNICEF. Recuperado de https://www.observatoriodelainfancia.es/oia/esp/documentos_ficha.aspx?id=3414

Quiroga, V., Alonso, A. y Armengol, C. (2005). Rutas de pequeños sueños. Los menores migrantes no acompañados en Europa. Barcelona: Fundació Pere Tarrés.

Quiroga,V., Chagas, E. y Palacín, C. (2018). La migrazione dei minori non accompagnati tra coraggio e riti di passagio da un lato e fragilità della protezione dall’altro. En B. Segatto, D. Di Masi, A, Surian (eds.), L’ingiusta distanza. I percorsi dei minori stranieri non acompagnati dall’accoglienza alla cittadinanza (pp. 33-54). Milano: Franco Angeli.

Raghallaigh, M. (2013). The Causes of Mistrust amongst Asylum Seekers and Refugees: Insights from Research with Unaccompanied Asylum-Seeking Minors Living in the Repub-lic of Ireland. Journal of Refugee Studies 27(1), 82-100. https://doi.org/10.1093/jrs/fet006

Rania, N., Migliorini, L. & Fagnini, L. (2018). Unaccompanied migrant minors: A comparison of new Italian interventions models. Children and Youth Services Review, 92, 98-104. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2018.02.024

Rania, N., Migliorini, L., Sclavo, E., Cardinali, P. & Lotti, A, (2014). Unaccompanied Migrant Adolescents in the Italian Context: Tailored Educational Interventions and Accultura-tion Stress. Child & Youth Services, 35(4), 292–315.

Sabirón, F. (2006). Métodos de investigación etnográfica en Ciencias Sociales. Zaragoza: Mira editores.

Sarkadi, S. Ådah, K. Stenvall, E., Ssegonja, R. Batti, H., Gavra, P.; Fängström, K. & Salari, R. (2018). Teaching Recovery Techniques: evaluation of a group intervention for unaccom-panied refugee minors with symptoms of PTSD in Sweden. European Child & Adolescent Psychiatry. 27, 467-479. https://doi.org/10.1007/s00787-017-1093-9.

Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory (2nd ed.). Thousand Oaks: Sage

Sundqvist, J., Ögren, K., Padyab, M. & Ghazinour, M. (2016). Collaboration patterns among Swedish professionals in the repatriation of unaccompanied asylum-seeking refugee chil-dren: an explorative study. European Journal of Social Work, 19(6), 901-916. https://doi.org/10.1080/13691457.2015.1082981

Torrado, E. (2014). Marco jurídico y procedimental en materia de atención y protección de menores extranjeros no acompañados en España ¿entre la protección o la expulsión? Apro-ximación al estudio de caso de las Islas Canarias. Revista de Direito da Cidade, 6(2), 557-582. https://doi.org/10.12957/rdc.2014.13449

Torrado, E. (2015a). Menores basculando entre continentes. Cartografías de las opresiones de género en las migraciones de niñas africanas hacia España. Tabula Rasa, (23), 245–265. https://doi.org/10.25058/20112742.49

Torrado, E. (2015b). Vulnerabilidades y opresiones de género en las migraciones intercontinentales de menores. Revista de Direito Da Cidade, 7(4), 1902-1922. https://doi.org/10.12957/rdc.2015.20915

Descargas

Estadísticas

Estadísticas en RUA

Publicado

12-07-2023

Cómo citar

Quiroga Raimúndez, V., Chagas Lemos, E., Palacín Bartrolí, C., & Arranz Montull, M. (2023). La migración de menores no acompañados/as en Cataluña (España): evolución y modelos de protección. Alternativas. Cuadernos De Trabajo Social, 30(2), 276–303. https://doi.org/10.14198/ALTERN.23027

Número

Sección

Artículos